Waarom staat mijn klok stil?
Een veelgehoorde opmerking is: “mijn klok heeft altijd gelopen, waarom staat deze opeens stil?” Of… “Mijn klok loopt goed, waarom zou ik onderhoud laten uitvoeren? Hieronder een korte beschrijving waarom onderhoud aan een klok belangrijk is.
Een mechanisch uurwerk bestaat uit 3 belangrijke onderdelen. Dit zijn:
- De krachtbron, meestal een opwindveer of een gewicht. De krachtbron zorgt er voor dat er kracht op de tandwielen staat, waardoor deze willen gaan draaien.
- De tandwielen, een aantal messing en stalen tandwielen volgens een bepaalde verhouding.
- Het echappement, het systeem dat tussen de tandwielen en slinger zit en een draaiende beweging van de tandwielen omzet in een heen-en-weer gaande beweging.
Bij een gangbare revisie van het uurwerk komen deze drie onderdelen aan bod:
- Wanneer de krachtbron een gewicht is dan is daar meestal niet zoveel mee aan de hand, of er moet een verkeerd gewicht (te zwaar of te licht) aan het uurwerk hangen. Anders is dit bij een opwindveer. Een veer kan breken met schade aan de tandwielen tot gevolg. Ook kan, na een aantal decennia, de veerkracht verminderen en zal de opwindveer vervangen moeten worden omdat er onvoldoende kracht op de tandwielen staat.
- Messing tandwielen en stalen rondsels grijpen in elkaar. De tandwielen zijn gemonteerd op assen die gelagerd zijn in messing lagers. Wanneer een klok lang heeft gelopen, zonder onderhoud, dan is de olie uit de lagers deels verdwenen en heeft zich vermengd met stof. Hierdoor ontstaat een slijppasta die slijtage in de lagers veroorzaakt (afbeelding 1). Het vervangen van lagers is een veelvoorkomende reparatie bij klokken. Wanneer de krachtbron echter te groot is, dan trekt het zich zelfs door de lagerslijtage heen. Echter nu ontstaat ook slijtage in de tandwielen en rondsels (afbeelding 2). Vaak moeten er nieuwe tandwielen gefreesd worden, hetgeen een kostbare restauratie is. Bij historisch belangrijke klokken is het bovendien ongewenst om originele onderdelen te vervangen.
- Het echappement is meestal het systeem van het ankerrad (het laatste tandwiel van het loopwerk) en het anker. Het echappement zorgt er voor dat de draaiende beweging van de tandwielen wordt omgezet naar een heen-en-weer gaande beweging. Het anker is het onderdeel waar de slinger mee verbonden is. De tanden van het ankerrad komen telkens tegen de vlakken van het anker aan (dit geeft het tik-tak geluid). De vlakken van het anker zijn vaak uitgesleten (afbeelding 3). Wanneer de slijtage te groot is, dan moeten hardstalen plaatjes op de vlakken gesoldeerd worden.
Mijn advies voor onderhoud aan een klok:
- Bij antieke klokken; minimaal eens per 10 jaar onderhoud.
- Bij historisch belangrijke klokken is een eerdere controle aan te bevelen.
- Bij meer recentere klokken (na 1900) die historisch van minder belang zijn, laten lopen totdat de klok problemen oplevert.
